'Ik werd paranoïde. Wanneer wordt een gezonde opleiding gevaarlijk?'
‘Het begon erg onschuldig. Wat buigen en strekken op een turnmat, wat kan daar nu verkeerd aan zijn? Maar de impact die het op mijn toenmalige vriend had, was uiterst ontwrichtend. In een paar maanden tijd was hij een ander iemand geworden, volledig onthecht van alles en iedereen. Onthechting is het hoogste doel in dit aardse leven, propageerde de yogalerares van mijn vriend, een erg charismatische vrouw die haar leerlingen totaal afhankelijk van haar maakte.’
Sinds de ex-vriend (32) van Stefan zich drie jaar geleden aanmeldde voor een cursus kundalini-yoga in het Brusselse, namen de tweewekelijkse plooi- en stretchsessies in sneltempo zijn leven én hun relatie over.
STEFAN «Voor elke stap die de leerlingen zetten, moesten ze toestemming vragen aan de yogalerares. Ze bombardeerde hen met berichtjes, tot diep in de nacht. Op den duur was mijn vriend tot zes uur per dag met zijn telefoon in de weer.
»Als het bij die veganistische voeding of de veranderde klederdracht gebleven was, had ik er wel mee kunnen omgaan. Maar het probleem was dat mijn vriend zijn nieuwe levensstijl ook aan anderen wilde opleggen. Ging ik daar tegenin, dan werd hij boos en sloot zich nog meer van me af. Zo heeft hij ook veel oude vrienden aan de deur gezet.
»Zijn gedrag werd steeds extremer. Ik herkende hem niet meer. Zijn hele persoonlijkheid én bewustzijn waren veranderd. Hij ging vreemd, en werd daarin zelfs aangemoedigd door zijn lerares: de seksuele energie vrijuit laten stromen ‘maakte deel uit van zijn groei als yogi’. Kritisch nadenken lukte niet meer.»
HUMO Jij slaagde er niet in om je vriend uit dat yogaweb te bevrijden?
Stefan «Nee. Ik had nooit verwacht dat hij zich zo zou laten meeslepen. Vroeger was hij best kritisch. Ik heb lang gehoopt dat het nog goed zou uitdraaien, en heb ook geprobeerd om tussen te komen. Zo heb ik die yogalerares geregeld uitgenodigd voor een gesprek, maar dat is er uiteraard nooit van gekomen. Ze zette haar leden tegen ons op, noemde ons ongelovigen.
»Geregeld werden rituelen met ayahuasca (een hallucinogene drug, afkomstig uit het Amazonewoud, red.) georganiseerd. Zo’n trip beoogt zogezegd een louterend effect op lichaam en geest, maar mijn ex was daarna niet om aan te spreken. In enkele seconden kon zijn gemoed helemaal omslaan, en was hij plots erg agressief, of ineens zo geil als boter. Het was alsof er iets in hem was opgewekt dat hij niet meer kon controleren. Helemaal gek maakte het hem. Hij beweerde ook boodschappen van bovenaf door te krijgen. Als ik dat als onzin afdeed, werd hij boos. Op den duur was het gewoon niet meer leefbaar.»
Van de pot gerukt
De westerling is geobsedeerd door persoonlijke groei en gezondheid. Het aantal coaches, personal trainers en spirituele gidsen dat belooft je gezonder en gelukkiger te maken, dijt alsmaar uit. Maar gelijktijdig groeit ook het aantal charlatans. Helemaal gevaarlijk wordt het wanneer die een groep devote volgelingen om zich heen verzamelen.
Onlangs getuigden voormalige cursisten van The New Tantra in de Volkskrant hoe ze tijdens workshops geen seksuele bevrijding en persoonlijke groei vonden, maar wel machtsmisbruik en grensoverschrijdend gedrag. De oprichter van de beweging, Australiër Alex Vartman, zou vrouwen onder druk zetten om met hem te slapen en cursisten aansporen tot extreme seksuele handelingen zoals fist fucking. Wie daar niet in meeging, werd publiekelijk vernederd. Ook in België organiseert The New Tantra workshops. Prijskaartje: 600 euro voor een weekend.
The New Tantra-methode bestaat erin je eigen grenzen te verruimen, vanuit de idee dat je daardoor een veelzijdiger mens wordt. De meeste deelnemers zijn, volgens de getuigen in de Volkskrant, erg fanatiek en doen alles om Vartman te behagen. Zijn gezag wordt niet in vraag gesteld.
HUMO Waarom aanvaard je als weldenkend mens zomaar het gezag van zo’n zelfverklaarde goeroe?
Christophe Busch (criminoloog, (de)radicaliseringsexpert en directeur van het holocaustmuseum Kazerne Dossin) «We leven in een extreem complexe wereld, en in deze gepolariseerde tijden groeit de zoektocht naar zingeving. Sektarische en extremistische bewegingen spelen daar heel goed op in en reiken een houvast aan. De inhoud doet er weinig toe. Of het nu gaat over de totaal van de pot gerukte Flat Earth Society (een organisatie die gelooft dat de aarde plat is, red.) of over religieus radicalisme : ze bieden een duidelijk wereldbeeld aan. Hun gedachteconstructies zijn op zich niet zo gevaarlijk, maar het systeem dat errond wordt gebouwd en het gedrag dat zich als gevolg ontwikkelt, zijn dat wél.»
Johan Braeckman (hoogleraar wijsbegeerte) «Sekten stoten ons af en trekken ons tegelijkertijd aan. Sekten kunnen ons zelfs lichtjes jaloers maken, in die zin dat ze ons een andere, betere samenleving voorspiegelen. Denk maar aan de Bhagwan-beweging in haar beginfase: honderden mooie, jonge mensen die samen aan een utopische, nieuwe wereld bouwen. Zulke bewegingen hebben vaak iets visionairs. Het vergt moed om alles op te geven en opnieuw te beginnen.»
Schaambeen
Sektes doen het ook goed op het scherm. Niet alleen was de recente Netflix-serie ‘Wild Wild Country’ over de Indische goeroe Bhagwan en zijn aanhang een groot succes, het voorbije jaar verschenen ook twee goed ontvangen documentaires over David Koresh, de sekteleider die zich in 1993 met 75 van zijn volgelingen de dood in stortte. In ‘Once upon a Time in... Hollywood’, de nieuwe film van Quentin Tarantino, komt de beruchte Manson Family uitgebreid aan bod. De beruchte cultus rond Charles Manson heeft trouwens al talrijke schrijvers en regisseurs geïnspireerd.
En er komt nog meer aan: televisienetwerken HBO en Lifetime werken aan een docureeks en een film over de sekscult NXIVM, een sektarische welzijnsbeweging die dure cursussen in ‘zelfverbetering’ aanbood. Oprichter Keith Raniere wijdde vrouwelijke leden in door ze te laten brandmerken met zijn initialen, ter hoogte van het schaambeen. De pijn, meende hij, was deel van hun growth experience. De zogezegde zelfhulpgroep wist vele Hollywoodactrices en succesvolle zakenmannen te ronselen, maar werd onlangs opgerold. Raniere werd schuldig bevonden aan onder andere seksslavernij, mensenhandel en georganiseerde misdaad. Eind september volgt het finale verdict in de ophefmakende rechtszaak.
Braeckman «Documentaires over sektarische groepen bereiken inderdaad een breed publiek, maar die fascinatie was er eigenlijk altijd al. De zoektocht naar zingeving en de behoefte om erbij te horen zijn namelijk van alle tijden. Zelfs het christendom was in het begin ook een sekte, want het ontstond nadat een radicale groep gelovigen zich afsplitste van het jodendom.»
In België werd de sektewaakhond Informatie- en Adviescentrum inzake Schadelijke Sektarische Organisaties (IACSSO) in 1998 in het leven geroepen, nadat een speciale parlementaire commissie een reeks collectieve zelfmoorden van leden van de zogenoemde Orde van de Zonnetempel onderzocht. In de beginjaren ging het merendeel van de meldingen die het IACSSO binnenkreeg over getuigen van Jehova en andere pseudochristelijke groeperingen, maar de voorbije jaren breidde het sektarische verschijnsel zich vooral uit richting wellness.
Kerstine Vanderput (directrice IACSSO) «Over Jehova’s getuigen krijgen we nog steeds veel vragen, zeker nadat het parket een onderzoek heeft geopend naar toegedekt kindermisbruik. Maar sinds een jaar of tien zijn vooral de vragen over alternatieve therapieën en welzijnsmethoden toegenomen. Thema’s als gezondheid, welzijn en zelfontwikkeling zijn voor veel sektarische organisaties een doeltreffend rekruteringsmiddel geworden.»
HUMO Wie vormt voor een sekte een makkelijk slachtoffer?
Vanderput «Mensen die lichamelijk of psychisch broos zijn, en vaak ook teleurgesteld in de klassieke geneeskunde. Als traditionele behandelingen geen soelaas bieden, dan is het voor de patiënt moeilijk om onverschillig te blijven voor de mooie woorden van zelfverklaarde therapeuten. Bovendien veroorzaakt het leven in gemeenschap, zoals in veel sektarische groepen gangbaar is, soms juist méér gezondheidsproblemen, ten gevolge van onevenwichtige voeding, de combinatie van te weinig slaap en vele uren werk, gebed of meditatie, en een gebrek aan passende medische zorgen. Ook wie op zoek is naar zingeving of een verbeterd mentaal welzijn, loopt het gevaar zich te laten verleiden door pseudotherapeuten.
»Momenteel zijn enkel de titels van psychiater en psycholoog wettelijk beschermd. Om het even wie kan zichzelf dus uitroepen tot psychotherapeut, en dat leidt tot misbruiken.»
Uit IACSSO’s laatste tweejaarlijkse rapport blijkt dat er meer meldingen binnenkomen over alternatieve therapieën en welzijnsmethodes – inclusief gebruiken uit oosterse religies – dan over (pseudo)christelijke groeperingen: respectievelijk 31 tegenover 24 procent .
HUMO Hoe kunnen we een sekte herkennen?
Patrick Haeck (bestuurder bij Studie- en Adviesgroep Sekten (SAS) en de Open Minds Foundation, én voormalig getuige van Jehova) «Weinig organisaties worden opgezet met de bedoeling een sekte te zijn. We werken met een lijst van ‘sektarische eigenschappen’. Hoe meer we er bij een organisatie kunnen aanvinken, hoe meer zorgen we ons moeten maken.»
Zelf diende Haeck, die bij Jehova’s getuigen lang de prestigieuze gezagspositie van ‘ouderling’ bekleedde, als eerste Belg klacht in tegen hun ‘onmenselijke’ uitsluitingsprincipe. Maar liefst 38 jaar was hij lid van de beweging, tot hij er in 2010 samen met zijn gezin uitstapte.
HAECK «Belangrijk is vooral mensen bewust te maken van mentale manipulatiemechanismen. Eerder dan de organisaties zelf, moet het gebruik van zulke technieken verboden worden.»
Om vast te stellen hoe gevaarlijk gesloten groepen zijn, onderscheiden het IACSSO en de SAS zeven manipulatietechnieken.
1. Love bombing
Vanderput «De eerste ontmoeting verloopt meestal heel positief. Je wordt uitermate warm en vriendelijk onthaald. Men toont begrip voor je problemen en legt je uit dat die via de groep heel eenvoudig opgelost zullen worden. Die manipulatietechniek noemen we love bombing. Die eerste vriendelijkheid is evenwel een strategie om je voor hen te winnen, want tijdens volgende ontmoetingen wordt steeds meer van je verwacht.»
Precies zo beleefde Geertje Tobé (66) haar eerste kennismaking met Sipke Vrieswijk, één van Nederlands meest beruchte sekteleiders. Achttien jaar bracht ze door bij zijn Gemeente Gods, een afsplitsing van de Gereformeerde Kerk.
HUMO Hoe kwam u in contact met Sipke Vrieswijk?
Geertje Tobé «Ik ben strenggelovig opgevoed. Als kind was niets wat ik deed ooit goed genoeg. Ik voelde me eenzaam en ongewaardeerd. Mijn eerste huwelijk was een herhaling daarvan: mijn man was een gewelddadige dronkaard, maar ik bleef bij hem, omdat ik dacht dat het Gods wil was. Ik had gewoon pech. Scheiden was geen optie. Maar dat ongelukkige huwelijk, en de opvoeding van onze kinderen waar ik alleen voor stond, eisten hun tol. Net toen ik helemaal aan het eind van mijn Latijn was, leerde ik via een collega Vrieswijk kennen. Hij leidde als voorganger een commune die volgens zijn interpretatie van de Bijbel leefde. Hij beweerde een profeet te zijn. Niet zozeer wat hij predikte sprak me aan, wel de warmte waarmee hij me in zijn mooie, ruime kloosterhuis ontving. Het haardvuur brandde, er stond lekker gebak op tafel, en iedereen was erg aardig. Hij beweerde dat het klooster een plek was waar vermoeide vrouwen tot rust konden komen – dat wilde ik natuurlijk wel.»
'We waren voortdurend aan het werk en mochten amper met elkaar praten. Persoonlijk contact was enkel toegelaten tijdens de orgieën'
HUMO Dat klinkt niet verkeerd. Hoe verging het u in uw nieuwe omgeving?
Tobé «De eerste maanden had ik het best naar mijn zin. Ik voelde me goed, wat waarschijnlijk ook wel aan de verdachte vitaminepillen lag die ze mij dagelijks gaven. Achteraf gezien had het feit dat mijn gezin er niet welkom was me natuurlijk meteen moeten alarmeren. Maar ik was zo kapot, ik was al lang blij dat iemand voor me zorgde.
»Na die periode van rust en schone schijn werd ik aan het werk gezet. De vloeren van de kapel moesten altijd blinken, het dak moest vernieuwd worden, en alle sprietjes onkruid gewied. We waren voortdurend in de weer. Daarbij mochten we amper met elkaar praten. Persoonlijk contact was enkel toegelaten tijdens de orgieën. Die had Vrieswijk zorgvuldig gepland. Zo moest ik eerst met hem, de profeet, slapen – zogezegd om een bruid van Christus te worden. Daarna kwam zijn vriendin erbij, en vervolgens ook andere mannen uit de gemeenschap. Het was verschrikkelijk. Tegelijk waren het de enige momenten waarop we een beetje aandacht en warmte kregen.»
2. Sterke hiërarchie
Vanderput «Aan het hoofd staat een leider: de goeroe. Zijn gezag is onbetwistbaar en hij wordt door de leden aanbeden, omwille van zijn kennis van de leer die de groepering aanhangt, of omdat hij over zogezegd bovennatuurlijke gaven beschikt.»
Stefan «De yogajuf van mijn ex besliste wat leden aten, welke kleren ze droegen en welke mantra’s in het Sanskriet ze uith het hoofd moesten leren. Daarnaast interpreteerde ze ook hun gevoelens. Als iemand zich onrustig voelde, kwam dat vast door de volle maan. Voor alles had ze wel een spirituele verklaring. Het strafste is misschien wel dat die vrouw niet eens een erkende yogaopleiding heeft gevolgd. Toch werd haar gezag niet in vraag gesteld, want zij beschikt zogezegd over allerlei gaven. Zo had ze visioenen en kon ze aanwezigheden voelen.»
3. Financiële eisen
Vanderput «Naarmate men verder evolueert in de groep, zal er op financieel vlak steeds meer worden verlangd. Dat kan door schenkingen te eisen, de leden dure opleidingen, cursussen of workshops te laten volgen of door hen ‘vrijwilligerswerk’ voor de groep te laten doen. Men stelt dat vaak voor als noodzakelijk om te evolueren op spiritueel vlak.»
Jeffrey Hoogveld (38) zat niet al te lekker in zijn vel toen hij in 2012 in de klauwen belandde van de Arnhemse C3 Kerk, oftewel het Welvaartsevangelie. In 2017 verliet hij de sektarische pinksterkerk ‘minstens 13.000 euro lichter’.
HUMO Wat trok u zo aan in de C3 Kerk?
Jeffrey Hoogveld «Destijds woonde ik bij mijn ouders en had ik nauwelijks sociale contacten. Via mijn buurman en zijn vriendin kwam ik in aanraking met de beweging. Toen zij me een lidmaatschap probeerden op te dringen, was ik aanvankelijk nog wantrouwig. Maar toen een meisje met wie ik al een tijdje chatte ook C3-lid bleek te zijn, stemde ik ermee in om zo’n bijeenkomst te bezoeken. Op die eerste dienst hing een heel gezellige sfeer. C3 leek me een vrolijke, moderne kerk.
»Wel viel het mij snel op dat sommige leden er erg radicale ideeën opna hielden, waar ik het niet mee eens was. Tijdens één van mijn eerste avonden sprak de pastor, zakenman Steve Warren, een profetie over me uit. Hij voorspelde dat ik in enkele jaren als beroemde beroepsfotograaf een fortuin zou vergaren. Hoewel ik daar weinig van geloofde, keerde ik toch terug. Het voelde goed om wat vaker onder de mensen te komen. Ze zagen dat ik met mezelf in de knoop zat en beloofden me beter te maken. Meteen werd ik lid gemaakt van allerlei groepen en vrijwilligersteams. Voor ik het goed en wel besefte, was ik minstens vijf dagen per week voor de kerk in de weer.»
HUMO Hoe komt het dat de organisatie je zoveel geld kostte?
Hoogveld «Dat heeft te maken met de C3-filosofie: hoe meer geld je geeft, hoe meer God je zegent. Zo werd mij verteld dat als ik niet minstens één tiende van mijn maandloon afstond, ik eigenlijk stal van de Heer. C3 baseert zich daarvoor op de ‘tiendenwet’, die teruggaat op een vierduizend jaar oude belasting uit het Oude Testament. Nadat ik uit de C3 Kerk ben gestapt, heb ik dat eens uitgespit: eenmaal per jaar moest het volk van Israël een tiende van hun oogst naar de tempel brengen. Nergens staat dat je elke maand een deel van je inkomsten moet afstaan. Daarenboven was het een oudtestamentische, en dus joodse wet. Toch interpreteert C3 het als een gebod dat ook vandaag nog voor christenen geldt.
»In vieringen getuigden leden bovendien dat ze naast hun tienden ook vakantiegeld en belastingteruggaven doneerden. Zo werd ik onder druk gezet om steeds grotere bedragen te geven. Ik heb geregeld honger geleden voor de kerk. Nu ja, kerk: C3 is eerder een leep bedrijf. Ze noemen zich niet voor niets het Welvaartsevangelie.»
4. Breuk met verleden
Vanderput «Er heerst een sterke wij-tegen-de-wereldmentaliteit. De groep scheidt zich af van de wereld door volgelingen te laten breken met hun vroegere levenswijze, de buitenwereld voor te stellen als slecht en gevaarlijk, en door een eigen taal of specifieke termen te gebruiken.»
Toen Patrick Haeck 8 jaar oud was, sloten zijn ouders zich bij de getuigen van Jehova aan. Plots mocht hij niet meer naar de muziekschool, en ook verjaardagsfeestjes of grootvaders serre waren ineens verboden terrein.
HAECK «Ik geloofde alles wat mij verteld werd over uitverkoren zijn en over de ondergang van de wereld, waarbij alle verdorven mensen zouden sterven. Maar toen het voorspelde Armageddon van 1975 uitbleef, besefte ik al dat er iets niet klopte.
»Toch voelde ik, hoewel ik volwassen werd, niet meteen de drang om uit de beweging te stappen. Integendeel, ik kreeg als ouderling steeds meer verantwoordelijkheid. Ik probeerde me te verzoenen met opvattingen die niet klopten, door het telkens op een reken- of organisatiefoutje te schuiven. Zo veranderde de datum waarop de wereld zou vergaan voortdurend.»
5. Rigide doctrine
Vanderput «Enkel de leden van de groep zijn, nadat ze verschillende stappen hebben doorlopen, in het bezit van de nodige kennis en vormen zodoende een elite. De verkondigde opvattingen wijken sterk af van de bestaande wetenschappelijke kennis, die volledig verworpen of opzettelijk verkeerd belicht wordt. Kritiek van buitenstaanders wordt gezien als een bewijs dat de groep gelijk heeft.»
'Dat mijn klasgenoten me een vreemde vogel vonden, deerde me niet. Zij zouden bij de zondvloed niet gered worden'
Michel Mix (42) groeide op binnen de Amsterdamse gemeenschap van Jehova’s getuigen. Hij was een ‘fanatiek gelover’, tot hij op zijn 35ste uit de groep stapte.
Michel Mix «Als kind beleefde ik er plezier aan om met mijn moeder van deur tot deur te gaan prediken. Ik vond het heerlijk om in de publicaties van Jehova’s getuigen naar bewijzen voor de nakende zondvloed te zoeken. Úren kon ik zo doorbrengen. Op school gaf ik zelfs spreekbeurten over waarom de evolutieleer niet klopte. Dat mijn klasgenoten me een vreemde vogel vonden, deerde me niet: ons geloof was dé waarheid voor mij. De mensen buiten de gemeenschap waren onwetend en zouden bij de zondvloed niet gered worden.»
HUMO Waarom hebt u de getuigen van Jehova uiteindelijk toch verlaten?
Mix «In mijn ijver begon ik me ook te verdiepen in theologische teksten van buiten ons strak afgebakende Jehova-curriculum. Zo ontdekte ik dat wat wij leerden helemaal niet strookte met de theologie. Sterker nog: die teksten ontkrachten zelfs met wetenschappelijk bewijs wat wij leerden. Het eerste zaadje twijfel was geplant en zou over de jaren langzaam groeien.»
6. Enge geneeskunde
Vanderput «De klassieke geneeskunde wordt vaak vervangen door gevaarlijke medische praktijken waarvan de effectiviteit niet bewezen is. Daar komt nog bij dat de ‘zorgverleners’ niet over de vereiste kwalificaties beschikken.»
De Deens-Nederlandse filosofe, schrijfster en columniste Stine Jensen omschrijft haar kennismaking met kundaliniyoga als een ‘transformatie’. Beleefde ze aanvankelijk nog een hallelujagevoel op de yogamat, dan verstoorde een incident tijdens een cursusweek haar romantische, bijna blinde toewijding grondig.
Stine Jensen «Vroeger was ik erg geestelijk, mijn lichaam was eerder een hindernis. Natuurlijk kon ik mijn zestigurenwerkweek niet eeuwig volhouden. Toen ik door mijn rug ging, besloot ik meer aandacht aan mijn lijf te besteden. Ik meldde me aan voor een opleiding kundalini-yoga, waarvoor ik verschillende modules doorliep om zelf les te kunnen geven.
»In 2016 volgde ik in Frankrijk de cursus ‘Mind and Meditation’ van Karta Singh, een beruchte leraar over wie veel yogi’s lyrisch waren. Ik was het gewend dat je tijdens zo’n spirituele training buiten je comfortzone moest treden om nieuwe kanten van jezelf te leren kennen, maar Karta verlegde de yogische principes in die cursus wel erg ver. We aten amper, sliepen heel weinig, mediteerden urenlang. Voor één oefening werden we zelfs twee dagen lang geblinddoekt.»
HUMO Wanneer kreeg u door dat het echt grondig fout zat?
Jensen «Toen we tijdens een groepsmeditatie koekjes en koffie aangeboden kregen, schrokte ik die uitgehongerd naar binnen. Kort daarna kreeg ik het gevoel dat mijn bewustzijn zich spleet, ik werd angstig en paranoïde. Rond mij zag ik mensen met hun armen wapperen of kermend van de pijn over de grond rollen. Ik had het gevoel dat ik gek werd, héél eng. Toen ik één van de begeleiders vertelde dat ik me niet goed voelde, antwoordde die dat dat deel uitmaakte van het proces: er werd iets losgemaakt, het was juist heel mooi dat ik toen van alles voelde.»
HUMO U hebt uw conclusies getrokken en meteen uw biezen gepakt.
Jensen «Ja, ik heb halsoverkop het vliegtuig naar huis genomen. Achteraf heb ik ontdekt dat er nootmuskaat in onze koekjes zat: in hoge dosissen kun je daarvan trippen. Vooral in combinatie met het slaaptekort en de cafeïne was dat gevaarlijk. Hadden er mensen met bepaalde medische aandoeningen tussen gezeten, dan had het slecht kunnen aflopen.
»Ik vroeg me vooral af waarom ik als enige uit een groep van zestig deelnemers opstapte. Mensen zonder hun medeweten hallucinogenen toedienen, is voor mij echt grensoverschrijdend. Toch bleef iedereen. Het zette me aan het denken: wanneer wordt zo’n gezonde training gevaarlijk?»
7. Rituelen
Vanderput «Van de volgeling wordt verwacht dat hij deelneemt aan allerlei rituelen, opleidingen en workshops, die vaak niet veel geld kosten, maar wel alle vrije tijd van de volgeling in beslag nemen.»
HOOGVELD «Op een bepaald moment trok ik het psychisch en lichamelijk allemaal niet meer. C3 dwarsboomde elke poging tot rust met méér vrijwilligerswerk, maar ik wilde niet langer elke dag voor de kerk in de weer zijn. Toen ik aankaartte dat ik eronderdoor dreigde te gaan, werd me aangeraden om me zo snel mogelijk voor een cleansing stream in te schrijven, een soort bijbeltraining die 300 euro kost. In plaats daarvan heb ik een echte psycholoog opgezocht.
»Toen ik uiteindelijk de deur achter me dichttrok, werd ik vervloekt, bedreigd en geïntimideerd, zowel telefonisch als persoonlijk. Vandaag ben ik kerkloos.»
labeur en orgieën
HUMO Gigantische geldsommen afstaan, deelnemen aan orgieën of doorslaan op nootmuskaat: het lijken extremen die de meeste mensen nooit zouden kunnen overkomen. Is iedereen vatbaar voor de lokroep van sektarische groepen?
Wendy van der Klift (psychosociaal hulpverlener) «Ja. Alles hangt af van de mentale toestand waarin je je bevindt wanneer je met zo’n groep in aanraking komt. In bepaalde levensfasen ben je meer vatbaar voor de manipulatie van zo’n charismatische groep die je belooft beter, gelukkiger of rijker te maken.»
Frances Peters (drijvende kracht achter het kennisplatform Ontmasker Manipulatie) «Je bij een sekte aansluiten is geen kwestie van naïviteit, zelfs niet van eenzaamheid of zoeken naar zingeving. Het gaat om de behoeften die de groep eerst creëert en vervolgens aanbiedt in te vullen.»
HUMO Ondanks alle spanningen en grensoverschrijdende gebeurtenissen duurt het vaak lang vooraleer sekteleden een groep verlaten. Waarom?
Peters «De druk om steeds méér te doen, wordt opgevoerd door mensen emotioneel te chanteren of door machtsrelaties te misbruiken. Door stress ga je in overlevingsmodus. Je beseft de schade simpelweg nog niet, dus blijf je.»
van der Klift «Misleiding gebeurt aan de hand van allerlei geraffineerde manipulatiemechanismen. Elke leider heeft zo zijn eigen invulling, maar de onderliggende technieken zijn telkens dezelfde: angst zaaien en mensen afhankelijk maken. Het maakt niet uit of het om een kerkvader of een yogajuf gaat.»
Angst was ook Geertje Tobés grootste drijfveer om achttien lange jaren bij de Gemeente Gods te slijten, hoewel ze zich er al na een jaar doodongelukkig voelde.
Tobé «Ik had geen geld of telefoon, en doordat ik alle contact met de buitenwereld verbroken had, dacht ik ook nergens heen te kunnen. We werden ook streng gecontroleerd: ’s nachts werden we om de haverklap gewekt. Tel daar het harde labeur en die orgieën bij, en je begrijpt dat ik volledig murw geslagen was. Op een gegeven moment had ik gewoon geen eigen wil meer. Alle straffen en ontberingen hadden me afgeleerd mijn eigen gevoel te vertrouwen. Je daaruit bevrijden is een proces. Bij mij heeft het tien jaar in beslag genomen.»
HUMO Jezelf bevrijden uit de greep van een ongezonde groep is één ding, maar hoe voorkom je later opnieuw te zwichten voor een charismatische cultus?
Busch «De aanpak van bijvoorbeeld ex-Jehova’s getuigen is vergelijkbaar met die van voormalige Syriëstrijders. Jihadi’s doen ook aan isoleren en hersenspoelen. Ze gebruiken veelal dezelfde manipulatietechnieken als de getuigen van Jehova of Indische goeroes.
»Bij slachtoffers van extremistische en sektarische bewegingen moet in de eerste plaats het verkeerd opgebouwde referentiekader gesloopt worden.»
HUMO Omdat sektarische groepen hun leden een identiteit aanbieden, brengt het vertrek uit de groep ook geregeld een identiteitscrisis teweeg.
Peters «Sekteverlaters moeten onderscheid leren maken tussen hun eigen identiteit en die van de groep. Welke overtuigingen zijn écht van hen en welke niet? Met andere woorden: ze moeten hun zelfstandige denkvermogen opnieuw, of zelfs voor het eerst ontwikkelen.»
HUMO Wat kun je zelf doen als een familielid of vriend in de ban is van een sektarische beweging?
BUSCH «Het is belangrijk om mensen uit zulke groepen niet als idioot te bestempelen, want zo sterk je ze enkel in hun overtuiging. Neem nu de flat earthers over wie we het eerder hadden: de YouTube-filmpjes waarin zij hun complottheorieën uit de doeken doen, krijgen massaal veel likes, en grootse conferenties geven hun een groepsgevoel. Dat was ook de boodschap van voormalig NASA-topman en astronaut Scott Kelly in de Netflix-docu ‘Behind the Curve’: eerder dan hen te veroordelen, probeerde hij hen te begrijpen.»
Haeck «Bespot de groepering of doctrine zeker niet, word niet boos, maar toon oprechte belangstelling. Stel zo kritiekloos mogelijk vragen die het eigen denkvermogen van de aanhanger weer aanzwengelen: ‘Wat wekte aanvankelijk jouw belangstelling, en wat trekt jou nu nog steeds zo aan in die beweging?’ ‘Zijn er alleen maar tevreden mensen in je organisatie?’ Laat weten dat je je zorgen maakt over zijn keuze, maar dat je die keuze wel respecteert. Informeer jezelf uitvoerig over de groep of de doctrine. Als er een groep van ex-leden bestaat, is het zeker de moeite waard om daar contact mee op te nemen. En misschien wel het allerbelangrijkste: blijf liefde tonen.»
Aansluitend een interview met de neurowetenschapper Victor Lamme;
over de illusie van de 'Vrije wil', neuromarketing etc.
Noot: bij het checken van onderstaande tekst vertaald met Google translate in het Engels, bleken er een paar gedeelten van de tekst herhaald , zo niet in het Nederlands.
Aan de Tand: ( Uit Babel)
De willoze mens, gemanipuleerd
door marketing
‘Pas als je in de hersenen van mensen kijkt,
weet je wat ze écht willen.’ Lamme geniet
ervan om ons met onomwonden uitspraken en grappen te provoceren. Op bloedserieuze
toon zegt hij dingen als: ‘De eerste de beste Rutte,
wat is dat? Die heeft geschiedenis gestudeerd of
iets dergelijks, wat moet je daar nou mee?’ Hij lijkt
erop te hopen ons op de kast te krijgen. Nonchalant hangt hij in zijn leunstoel, terwijl hij helder
zijn neurologische bevindingen en de consequenties hiervan voor ons uiteenzet.
Ontwikkelingen in de neurowetenschappen zijn
hot. Net als Dick Swaab, die met Wij zijn ons brein
maandenlang boven aan de bestsellerlijsten stond,
wordt Lamme veelvuldig gevraagd voor interviews en lezingen. We lijken het prettig te vinden
om ons door deze hersenwetenschappers te laten
vertellen dat ons doen en laten dusdanig bepaald
wordt door onze grijze massa dat spreken over
wilsvrijheid onzin is. Geen vrijheid, geen verantwoordelijkheid. Heerlijk.
Daarnaast hebben neurowetenschappers waardevolle informatie in handen: op basis van hersenscans pretenderen ze dingen over ons te weten
waar wij ons zelf niet bewust van zijn. Dat wat we
in real life over onze wensen en motieven vertellen
zou totaal geen betrouwbare informatie opleveren,
in tegenstelling tot oplichtende breinkwabben op
computerschermen. Wanneer deze bewering waar
is, heeft dat enorme gevolgen: rechtbanken, pensioenfondsen en marketeers hangen aan Lammes
lippen.
Zonnebrandcrème
Om te laten zien hoe zo’n hersenonderzoek in z’n
werk gaat, draagt Lamme het voorbeeld van een
onderzoek over zonnebrandcrème aan. Terwijl
mensen in een hersenscan lagen, werd hun gevraagd of ze zich op een zomerse dag zouden gaan
insmeren. Een week later werden deze mensen
opgebeld met de vraag wat ze daadwerkelijk gedaan hadden. Lamme: ‘Dan blijkt dat mensen helemaal niet gaan doen wat ze van tevoren zeggen dat
ze gaan doen! Intenties en gedachten hebben dus
totaal geen sturende invloed op het gedrag.’
Dit terwijl op basis van hersenscans wel degelijk
voorspeld kon worden wat diezelfde mensen zouden gaan doen. Volgens Lamme kun je daarom beter een hersenscan van iemand maken dan iets aan
diegene vragen. Zodra informatie binnenkomt besluit het brein namelijk al direct wat het gaat doen,
terwijl die personen er zelf blijkbaar pas in de loop
van de week achter komen. Voor Lamme is dat wat
mensen je vertellen over hun intenties daarom
niet meer dan commentaar achteraf, nadat de eigenlijke beslissing al gemaakt is. Deze ‘gedachtenmachine’ vergelijkt Lamme met Mart Smeets: ‘Zo’n
praatapparaat dat naar een wedstrijd zit te kijken.
Hij denkt dat ‘ie er invloed op heeft, maar dat is
niet zo.’
Toch blijven we hardnekkig denken dat we meester zijn over wat we denken, doen en zeggen.
Lamme wijt dit aan de Verlichting, die bewustzijn,
gedachtes en ratio op een voetstuk heeft geplaatst.
Onterecht volgens Lamme: ‘De rol die deze zaken
spelen in werkelijk gedrag is miniem. Hartstikke
leuk hoor, om met gedachten en dergelijke dingen
uit te vinden, boeken te vullen en de wereld te veranderen. Maar het is makkelijker om dingen te veranderen met gedachten dan jezelf.’ We kunnen ons
eigen gedrag dus wel voorspellen, maar we moeten
vervolgens niet denken dat we het ook kunnen
aansturen: ‘Dat is een idiote gedachte!’
Hondenvoer in de kat z’n bakje
Naast het doen van wetenschappelijk onderzoek
doet Lamme sinds kort aan ‘neuromarketing’. Dat
wil zeggen, hij heeft een bedrijf dat informatie verkoopt over wat er in ons brein gebeurt wanneer
we bepaalde producten of commercials te zien
krijgen: ‘Dit maakt dat producten vanzelf beter
aangesloten kunnen worden op wat onze breinen
willen, en we er dus automatisch een beter gevoel
bij krijgen. Als jij iets koopt, komt dat omdat jouw
brein dat wil. Daar wordt jouw brein gelukkiger
van. Je koopt wat geluk.’
Dit streven naar geluk in de vorm van primaire
behoeftebevrediging is volgens Lamme een universeel gegeven: ‘Ik heb een hond. Nu kan ik zijn
voedsel natuurlijk in zijn eigen bak stoppen, maar
als ik het in het bakje van de kat doe dan is het zo
veel lekkerder! Mijn hond is gevoelig voor verpakking. Mensen en dieren zitten zo in elkaar’. Verlangen naar eten, veiligheid en seks is het meest
fundamentele dat er is. Marketeers zullen hun producten dan ook altijd willen vertalen naar een van
deze behoeften.
Terwijl wij ons per seconde meer gereduceerd
voelen tot willoze slachtoffers van commerciële
manipulatie, is Lamme helemaal in zijn element:
‘Ik word er heel blij van om dingen te reduceren
tot de essentie. De mooiste ontdekking in de geschiedenis is de evolutietheorie van Darwin. Zo
schitterend om dat enorm complexe, onbegrijpelijke geheel te reduceren tot twee regels. Dat vind
ik van een onvoorstelbare schoonheid, veel mooier dan de diversiteit zelf.’ Zo wordt Lamme nooit
droevig van zijn eigen bevindingen: ‘Net als Swaab
wordt mij vaak verweten dat het een verarming is
wanneer wij gereduceerd worden tot een brein,
tot anderhalve kilo vet. Ik vind juist het omgekeerde: als je mensen reduceert tot een praatmachine,
dat vind ik triester.’
Ook politiek heeft alles te maken met verpakking,
marketing en manipulatie: ‘Überhaupt het idee dat
mensen gevoelig zijn voor rationele argumenten,
De vrije wil bestaat niet. Dat is de conclusie die Victor Lamme (1959) trekt in
zijn gelijknamige boek. Binnenkort komen ook zijn columns, die eerder in het
NRC Handelsblad verschenen, uit in een bundel getiteld Het brein van Beatrix.
Reden temeer om in gesprek te gaan over vrijheid, verantwoordelijkheid,
manipulatie en geluk.
dat is een heel verkeerd idee. Je moet alles brengen in de vorm van emoties, gevoelens en waarden. Daar overtuig je mensen mee.’ Mensen worden heel gemakkelijk beïnvloed door dingen die
er feitelijk niet toe doen. Lamme haalt Amerikaans
onderzoek aan waaruit blijkt dat zeventig procent
van een stemuitslag is te voorspellen door mensen
één seconde een foto van iemand te laten zien. Hij
zou willen dat we daar in Nederland wat meer op
zouden anticiperen: ‘Neem nou zo’n Job Cohen, dat
is het schoolvoorbeeld van iemand die alleen maar
kan bedenken dat wat hij zegt ertoe doet. Dat is
zo’n rare illusie. Gevolg is dat je volstrekt de mist
in gaat.’
Trainingsprogramma’s en MythBusters
Lamme is ooit begonnen met Geneeskunde, maar
dat bleek niks: ‘Ik heb één dag coschappen gelopen
en toen dacht ik: dit is niet mijn ding, patiënten
vind ik vervelende zeurpieten.’ Vervolgens promoveerde hij aan het Interuniversitair Oogheelkundig
Instituut en werkte hij als postdoctoraal onderzoeker aan het Massachusetts Institute of Technology.
Daarna werd hij KNAW-fellow in Amsterdam en
hoofdonderzoeker aan het Nederlands Instituut
voor Neurowetenschappen. Nu is hij aangesteld
als hoogleraar Cognitieve Neurowetenschap aan
de UvA. Als onderzoeker voelt hij zich goed op zijn
plek. Hij wil weten hoe mensen in elkaar zitten. Op
de vraag hoe hij na talloze gerenommeerde wetenschappelijke publicaties in de populairwetenschappelijke hoek terecht is gekomen, antwoordt
hij op luchtige toon: ‘Dat is zo’n typisch voorbeeld
van “life is what happens to you while you’re making other plans”. Ik werd gewoon op een dag gebeld door een uitgever die vroeg of ik al een boek
had. Ja, toevallig, had ik ooit een paar hoofdstukken
geschreven, op vakantie bij het zwembad. Toen zei
hij: “Nou, maak het even af.” En toen kwam de rest,
weet je. Dat plan je allemaal niet van tevoren.’
Onvoorzien of niet, Lammes bevindingen hebben
consequenties. Wanneer we geen vrije wil hebben,
heeft dat bijvoorbeeld invloed op de rechtspraak.
Zo vindt Lamme het vreemd om iemand die iets
met voorbedachten rade doet meer straf te geven
dan iemand die iets per ongeluk doet. Lamme
vindt dit onterecht. Gedachten hebben geen invloed op ons gedrag, waardoor concepten als ‘intentie’ en ‘toerekeningsvatbaarheid’ onzinnig zijn
geworden: ‘Als jij iets doet wat niet de bedoeling
is, dan is er iets niet goed met jouw bedrading.
Het gaat er niet om wat de intenties daarachter
zijn. Het is onwenselijk, dus het behoeft correctie.
Gevangenisstraffen zijn niet zo effectief. We moeten iets anders verzinnen. Trainingsprogramma’s,
werkkampen, weet ik veel.’
Lamme ziet onderwijs en opvoeding als manier
om het criminele brein te corrigeren. Het is hierbij
de vraag hoe we onze hersenen optimaal kunnen
voorzien van kennis, normen en waarden. Hier
heeft Lamme ook zo zijn ideeën over: ‘Dat gedoe
met zo’n boek, dat is wel hopeloos ouderwets uiteraard. Het inzetten van communicatiemiddelen
die gebruikmaken van beeld en geluid is gewoon
veel effectiever dan woordjes op papier. Het heeft
meer impact en blijft beter hangen. Ik denk dat
kinderen meer leren van Mythbusters op Discovery
dan weer de zoveelste saaie natuurkundeles.’
Persoonlijke noot:en dan krijg je de ethische, morele vraagstukken: wat is crimineel gedrag?? ; 'sociopaten, psychopaten etc, de bovenmatig intelligenten, die met alle 'psychologische trucjes verregaand manipuleren, maar willens en wetens buiten schot blijven , met medewerking van 'justitie'? Naar werkkampen sturen?
