Als je Donald Trump bezig ziet, lijkt het alsof je naar de strijd om de macht in een chimpanseekolonie zit te kijken'
In ‘Mama’s laatste omhelzing’ zet Frans de Waal (70) op overtuigende wijze uiteen dat dieren veel meer emoties hebben dan wij graag denken. Ook complexere emoties waarvan wij verkeerdelijk veronderstelden dat ze alleen aan mensen waren voorbehouden. De titel verwijst naar Mama, de alfavrouw van de apenkolonie in Burgers’ Zoo in Arnhem, waar De Waal jarenlang als onderzoeker heeft gewerkt. Mama werd wereldberoemd dankzij een filmpje uit 2016, waarin zij op haar sterfbed in haar kooi bezoek krijgt van Jan van Hooff, de bioloog die haar al veertig jaar kent. Wanneer Mama de man herkent, krullen haar lippen tot een brede glimlach en probeert ze haar oude vriend met haar laatste krachten te omhelzen en te troosten. Het filmpje van dat emotionele weerzien werd inmiddels meer dan tien miljoen keer bekeken.
Frans de Waal woont en werkt al sinds 1981 in de Verenigde Staten. In 1996 werd hij er hoogleraar aan de psychologiefaculteit van de Emory University in Atlanta, en sinds 1997 is hij ook directeur aan het Yerkes National Primate Research Center. Tussendoor vindt hij nog de tijd om populaire boeken te schrijven en uitverkochte lezingen te geven.
HUMO Dat dieren emoties hebben, lijkt evident, maar toen u er onderzoek naar begon te doen, werd u weggelachen. Waarom lag dat zo moeilijk bij de collega-wetenschappers?
Frans DE WAAL «Het rare is dat het niet altijd het geval is geweest. Charles Darwin heeft in de 19de eeuw al een boek geschreven over de gelijkenissen tussen de emoties bij mensen en die bij dieren. Hij betoogde dat de gelaatsuitdrukkingen van primaten zo sterk leken op die van mensen – apen konden bijvoorbeeld ook grijnslachen of bedrukt kijken – dat hun innerlijke leven wel op dat van de mens móést lijken.
»Dat is in de jaren 30 veranderd met het behaviorisme, een strekking in de psychologie die vindt dat we ons alleen maar op waarneembaar en meetbaar gedrag moesten richten. We mochten het niet meer hebben over denken en voelen en emoties. Dat heeft tot het einde van de 20ste eeuw geduurd.»
HUMO Wanneer zijn wetenschappers zich opnieuw op emoties bij dieren gaan richten?
DE WAAL «De laatste 25 jaar is er verzet gekomen en konden steeds meer jonge wetenschappers niet meer aanvaarden dat dieren een soort machines zouden zijn. En de rebellen – ik was er één van – hebben het pleit gewonnen. We hebben zoveel voorbeelden gevonden die niet verklaard konden worden met eenvoudige instincten of leerprocessen, dat hun these niet langer standhield.»
HUMO Als we over dieren praten, moeten we wel een onderscheid maken tussen emoties en gevoelens, schrijft u. Waarom?
DE WAAL «Gevoelens van dieren kan ik niet achterhalen. Die van mensen ook niet. Als iemand me zegt dat hij verdrietig of kwaad is, weet ik niet of verdriet of woede voor hem of haar hetzelfde is als voor mij. Emoties kunnen we wél objectief waarnemen en meten. Ze worden uitgedrukt in het lichaam, het gezicht, de stem, de bloeddruk, de temperatuur… Met scantechnieken kunnen we ze ook in de hersenen meten. Je hoeft niet te weten wat dieren voelen, maar je kunt wel meten hoe ze emotioneel reageren. Dan kun je er een objectieve wetenschap van maken.»
HUMO Bekend zijn de gevallen van honden die aan het graf of het doodsbed van hun baasje kamperen, of van moederdolfijnen die hun gestorven kalf dagenlang meeslepen. Is de rouw van dieren vergelijkbaar met die van mensen?
DE WAAL «Ook primaten dragen hun overleden nakomelingen soms nog een tijdje mee. Er is een geval bekend van een chimpanseemoeder die haar dode jong maar liefst 27 dagen bij zich heeft gehouden. Hoe sterker de band, hoe sterker de rouwreactie. Dat geldt voor alle zoogdieren, maar ook voor vogels. Ik heb ooit kauwen gehad en toen de partner van één van mijn kauwen verdween, bleef hij dagenlang naar haar roepen en steeds wanhopiger de hemel afspeuren. Toen ze niet terugkwam, gaf hij het op. Een paar dagen later was hij dood.
»Dieren reageren ook fysiologisch op rouw als mensen: uit onderzoek met woelmuizen weten we dat ze niet meer eten, stil zijn en zich terugtrekken als ze hun partner verliezen. Ze worden ook minder alert voor gevaar, alsof het ze niet meer kan schelen of ze doodgaan. Ze lijken alle fysieke tekenen van een depressie te vertonen.»
HUMO Mensapen lijken soms te lachen, maar lachen zij omdat ze iets grappig vinden, of heeft het een andere betekenis?
DE WAAL «Lachen is een ingewikkelde emotie, ook bij mensen. Wij associëren lachen met humor, maar psychologen hebben onderzocht wanneer mensen lachen, en we blijken dat het meest te doen bij opmerkingen die niet grappig zijn. Je moet er maar eens op letten als je met enkele mensen samenzit. Een lach wordt meestal ook beantwoord. Met humor heeft het niet noodzakelijk iets te maken. Het is vooral een sociaal bindingsmiddel. Door te lachen laten we weten dat we ons goed voelen in de groep en dat we de anderen wel mogen. Lachen is ook aanstekelijk. Als iemand begint te lachen, zul jij dat ook doen. Het is een uiting van samenhorigheid die je kunt vergelijken met het gehuil van een roedel wolven. Bij mensapen is lachen ook een teken dat alles in orde is.»
HUMO Hebben dieren ook gevoel voor humor?
DE WAAL «Mensapen lachen als ze elkaar kietelen en rondrennen, maar er bestaan ook voorbeelden dat ze lachen op momenten die wij humoristisch zouden vinden. Hun humor is wel vrij primitief. Chimpansees kijken bijvoorbeeld graag naar slapstickfilms. Er zijn ook gevallen bekend van mensapen die grapjes met elkaar uithalen.»
Mannetje moet dood
HUMO U hebt zelf veel onderzoek naar empathie gedaan. Hoe belangrijk is die emotie bij dieren?
DE WAAL «Alle zoogdieren hebben het, waarschijnlijk omdat het begonnen is met moederzorg. Moeders moeten reageren op de emoties van hun nakomelingen. Als die hongerig of angstig zijn of het koud hebben, moeten moeders meteen reageren, want dat vergroot de kans op overleving van hun jongen. Zo is empathie, de gevoeligheid voor de emoties van anderen, ontstaan.
»Bij dieren die op samenwerking gericht zijn, zoals wolven, orka’s, olifanten of primaten, is je overleving afhankelijk van je maatjes in de groep. Het is niet in jouw belang dat ze ziek worden of doodvallen. Je moet dus op die individuen letten. Over individuen van de andere groep hoef je je geen zorgen te maken. Daarom zijn dieren vaak veel gemener tegen de buitenwereld. Chimpansees doden dikwijls mannetjes uit andere groepen.»
HUMO U hebt aangetoond dat dieren en mensen sociale en altruïstische wezens zijn. Maar lange tijd poneerde de wetenschap dat alles in de dierenwereld vooral rond eigenbelang en zelfzuchtigheid draait.
DE WAAL «Die opvatting is opgekomen in de jaren 80, in de tijd van Ronald Reagan en Margaret Thatcher. Egoïsme werd als iets goeds gezien. Het was ieder voor zich. In die periode kwam ook de film ‘Wall Street’ uit. Het motto van het hoofdpersonage Gordon Gekko was ‘Greed is good’, hebzucht is goed. Dat klonk oké in die tijd, tot alles met de bankencrisis in elkaar klapte. Na 2008 spraken we ineens veel meer over empathie, omdat we hadden gezien dat zo’n zelfzuchtmaatschappij toch niet zo goed blijkt te werken.
'Woelmuizen eten niet meer en trekken zich terug als ze hun partner verliezen. Ze vertonen alle tekenen van een depressie'
»Egoïsme was toen het grote thema en dat straalde ook af op hoe men naar dieren keek. Ik vond het vreselijk. Ik was toen namelijk al geïnteresseerd in samenwerking, empathie en aanverwante onderwerpen. Pas in de jaren 90 hebben we met experimenten bij dieren en mensen kunnen aantonen dat die theorie over eigenbelang en zelfzuchtige genen niet klopt. Als je mensen de keuze geeft om samen te werken met iemand of heel egoïstisch alles af te nemen van iemand, dan is de eerste neiging om samen te werken. Alleen als die andere persoon vervelend is geweest tegen ons, zullen we egoïstisch zijn. Bij dieren is dat net zo. Apen, muizen en andere dieren worden ook aangetrokken door kreten van leed of pijn. Dat vloekt met het idee dat ze alleen maar uit eigenbelang handelen. Dan zouden ze toch niet hun eigen leven in gevaar brengen door te gaan kijken hoe het met een ander gaat?
»Ook de mens is een zeer sociale en op samenwerking gerichte soort. Dat zie je aan onze favoriete activiteiten: rondhangen met vrienden en familie, of naar feestjes, sportwedstrijden of concerten met veel volk gaan. Dat komt omdat wij afstammen van in groep levende dieren die moesten samenwerken als ze wilden overleven.»
HUMO Daarmee verwant is het rechtvaardigheidsgevoel dat dieren hebben. In een beroemd experiment toonde u aan dat kapucijnaapjes verontwaardigd reageren wanneer ze zien dat een andere aap voor dezelfde taak een betere beloning krijgt.
DE WAAL «Die apen hebben natuurlijk geen beredeneerd rechtvaardigheidsgevoel. Het is een persoonlijke emotionele reactie. Proeven met chimpansees, honden en gedomesticeerde wolven hebben aangetoond dat zij precies hetzelfde gedrag vertonen. De reden waarom die gevoeligheid bestaat bij dieren, is dat ze in een samenwerkingsverband leven. Als ik geregeld met jou samenwerk en jij neemt altijd alles en ik krijg bijna niks van de vruchten van onze samenwerking, dan ben jij geen goeie partner voor mij. Dan moet ik ofwel protesteren ofwel een andere partner zoeken. Ongelijkheid ondermijnt samenwerking, en soorten die van samenwerking afhangen, moeten ongelijkheid zoveel mogelijk zien te vermijden. Dat zie je ook bij apengemeenschappen als er na de jacht voedsel verdeeld moet worden: ieder krijgt waar hij recht op heeft. Een chimpansee die vindt dat hem tekort wordt gedaan, zal dat ook met veel misbaar en dramatisch vertoon kenbaar maken.»
HUMO Wat betekent dat voor de mens? Tijdens een TED Talk zei u na het tonen van dat filmpje met de kapucijnaapjes: ‘Dit is het protest tegen Wall Street.’
DE WAAL «Als het een natuurlijke emotie is bij primaten, kennen mensen die ook. Het experiment gaat over ongelijkheid, en dat is momenteel een belangrijk thema. De ongelijkheid tussen de gewone burger en de zogenaamde one percenters is groter dan ooit. Dat kan zeer kwalijke gevolgen hebben. De Britse epidemioloog Richard Wilkinson heeft onderzoek gedaan naar de effecten van sociale ongelijkheid: hoe ongelijker een samenleving is, hoe minder lang mensen leven. Grote verschillen in inkomen leiden namelijk tot spanningen en die kunnen een negatief effect op het immuunsysteem hebben. Het zorgt voor meer wantrouwen en minder samenwerking en maakt de sociale structuren van een samenleving kapot. Opmerkelijk is dat het ook de gezondheid van de rijken aantast: zij kunnen zich wel terugtrekken in zogenaamde gated communities, maar daar zijn ze niet immuun voor de spanningen in de samenleving. Nog een gevaar is dat die ongelijkheid tot explosieve situaties kan leiden: dan trekken mensen de straat op om verandering te forceren.»
HUMO U hebt al vaker parallellen getrokken tussen het gedrag van mensapen en dat van politici. Het debat tussen Donald Trump en Hillary Clinton in oktober 2016 omschrijft u nu als het raarste schouwspel dat u ooit hebt gezien in Amerikaanse presidentsverkiezingen.
DE WAAL «Donald Trump is een meester in het intimideren van zijn politieke tegenstanders. Zo heeft hij moeiteloos de voorverkiezingen bij de Republikeinen gewonnen: door zich groter te maken, terwijl hij van nature al vrij groot is, zijn stem te verlagen en zijn rivalen kleinerende bijnamen te geven. Het leek alsof je naar de strijd om de macht in een chimpanseekolonie zat te kijken. Het ging hem meer om lichaamstaal dan om wat er werd gezegd.
»In het debat met Hillary Clinton stond hij ineens tegenover een vrouw, en dat veranderde alles. In de natuur is vechtgedrag namelijk gebonden aan bepaalde regels, en één van die regels is dat het zeer dom is om als man een vrouw te doden. Een man wil namelijk net de top bereiken om zoveel mogelijk vrouwen te hebben met wie hij nakomelingen kan maken. Die gevechtsregels zitten er evolutionair diep ingesleten en zijn niet veranderd bij dier en mens. Er zijn altijd uitzonderingen, maar een man zal zich fysiek inhouden tegenover een vrouw.
»Dat was Trumps grote probleem tijdens dat debat. Het leek alsof hij Clinton het liefst fysiek wilde aanvallen, maar dat kon hij natuurlijk niet maken. In plaats daarvan kwam hij, wanneer ze iets probeerde uit te leggen, dreigend achter haar staan. Of hij liep rusteloos rond haar of klemde zijn stoel stevig vast met zijn twee handen. Hij wist duidelijk niet wat hij moest doen, maar zijn onderhuidse woede was zeer voelbaar. Clinton heeft later gezegd dat ze dat debat een heel nare ervaring vond en dat ze kippenvel kreeg als Trump achter haar kwam staan. Zijn intimiderende gedrag heeft dus gewerkt.»
'Wij zijn helemaal niet zo uniek als we denken: ál onze emoties hebben dieren ook.'
HUMO Hoe kijkt een gedragswetenschapper verder nog naar een figuur als Donald Trump?
DE WAAL «Hij is een lange man, zeker naar Amerikaanse maatstaven, en dat geeft hem voordelen die hij ook zeer goed uitbuit. Hij probeert altijd heel fysiek te zijn. Hij had in de verkiezingen achttien tegenstanders en die heeft hij allemaal verslagen, vergelijkbaar met hoe een chimpanseeman dat in een groep zou doen. Maar als leider bakt hij er niet veel van, vind ik. Hij geeft geen blijk van empathie en in plaats van te verenigen polariseert hij niet alleen het land, maar ook het Witte Huis. Het aantal mensen van zijn staf dat is opgestapt, is niet meer te tellen.
»In chimpanseegemeenschappen gebeurt het ook weleens dat brutale en meedogenloze types de alfaman worden, maar dat is zeker niet de regel. Alfamannen zijn niet altijd de grootste, sterkste en gemeenste chimpansees. Om de top te bereiken, moet je partners en vrouwen hebben die je steunen. Zo kunnen ook kleinere chimpansees de alfa worden. De alfaman is meestal heel populair, want hij handhaaft de orde, beschermt de zwakkelingen en bewaart de vrede. Alfa’s die dat niet doen en zich als een bullebak gedragen, houden het minder lang uit. En als ze worden afgezet, vergaat het hun minder goed. Voormalige alfa’s die goed waren voor de gemeenschap mogen in de groep blijven, bullebakken worden achteraf verstoten en soms zelfs gedood door de groep.»
HUMO Het is volgens u geen toeval dat vrouwelijke regeringsleiders de menopauze al achter de rug hebben.
DE WAAL «Kijk naar Margaret Thatcher, Indira Gandhi en Angela Merkel. Ik denk dat het komt door de competitie tussen vrouwen. Als ze in de vruchtbare leeftijd zitten, krijgen vrouwen moeilijker de stem van andere vrouwen, omdat ze als rivalen worden beschouwd. Zeker als het aantrekkelijke vrouwen zijn. Toen de Amerikaanse presidentskandidaat John McCain in 2008 de relatief jonge en aantrekkelijke Sarah Palin als running mate koos, werd dat als een meesterzet beschouwd. Maar later bleek dat Barack Obama veel méér vrouwelijke stemmen had gekregen dan McCain. Dat was volgens sommigen aan Palin toe te schrijven. Het is ook geen toeval dat Angela Merkel, de belangrijkste vrouwelijke politicus van deze tijd, altijd neutrale broekpakken draagt. Alsof ze de aandacht zoveel mogelijk van haar sekse wil afleiden. Er zijn natuurlijk ook uitzonderingen, zoals Jacinda Ardern, de 38-jarige premier van Nieuw-Zeeland. Zij heeft vorig jaar zelfs een kind gekregen.»
Dronken vissen
HUMO Emoties komen niet alleen voor bij zoogdieren. Ook vogels en vissen blijken ze te hebben.
DE WAAL «Bij vissen zie je duidelijk agressie en angstige en depressieve reacties. Vissen lijken fysiologisch veel meer op zoogdieren dan je zou denken. Bij plotse gebeurtenissen komt er bij hen adrenaline vrij. Als ze stress hebben, bijvoorbeeld omdat ze met te veel in een aquarium zitten, produceren ze meer cortisol, het stresshormoon. In extreme gevallen kunnen ze zelfs sterven van stress. Ze hebben ook een eigen variant van ons knuffelhormoon oxytocine, want vissen zijn heel sociale dieren.
»Er is zelfs onderzoek gedaan naar depressie bij vissen. Men gaf zebravissen eerst alcohol door het in hun aquarium te mengen. De vissen raakten eraan gewend. Na een tijdje kregen ze geen alcohol meer en moesten ze afkicken. In plaats van aan het wateroppervlak rond te zwemmen bleven ze de hele tijd op de bodem en bewogen ze amper. Ze werden apathisch, net zoals mensen met een depressie. Nog opmerkelijker: toen de vissen antidepressiva kregen, raakten ze erbovenop en zwommen ze weer vrolijk en nieuwsgierig rond. Dat wijst erop dat wij neurologisch grote overeenkomsten met hen vertonen en dat al die mechanismen in de hersenen veel ouder zijn dan wij denken. Men heeft het nu zelfs al over emoties bij planten.»
HUMO Hebben dieren een bewustzijn?
DE WAAL «Dat is een heel lastige vraag. Hoe definieer je namelijk het bewustzijn? Hoe en waar ontstaat het? Met de grootte van de hersenen heeft het alvast niks te maken, want de hersenen van een mens wegen ongeveer 1,4 kilo en die van een potvis 8 kilo.
»Biologen en filosofen hebben het tegenwoordig daarom eerder over sentience, een onvertaalbaar begrip dat wat algemener is dan bewustzijn. Bewustzijn betekent dat je in je hoofd kunt reflecteren en verbanden kunt leggen, sentience is het vermogen om te voelen of waar te nemen. En om innerlijke ervaringen te hebben, vooral pijn en plezier. Dat zijn de twee primaire ervaringen. Dat waarnemingsvermogen wordt vaak gebruikt als criterium of je rekening moet houden met iemand anders. Een rots heeft het bijvoorbeeld niet. Het is dus oké om die doormidden te hakken. Maar als een dier innerlijke ervaringen heeft en pijn kan ervaren, kun je er niet zomaar van alles mee doen.
»Ook planten hebben waarschijnlijk een zekere vorm van sentience. We weten dat planten zich actief verzetten tegen bedreigingen en streven naar overleving. En dat ze elkaar waarschuwen via allerlei complexe alarmsignalen. Planten zoals de mimosa, die reageren op aanraking, blijken die gevoeligheid te verliezen als ze verdoofd worden met middelen die ook aan mensen in ziekenhuizen wordt gegeven.
»Je kunt sentience bij dieren via experimenten vaststellen door te kijken of ze zich herinneren waar ze pijn ontmoet hebben. Als ze dat kunnen, moeten ze het ook ervaren hebben. Uit experimenten met krabben en vissen blijkt dat ze plaatsen waar ze een pijnlijke prikkel hebben gekregen, bijvoorbeeld een elektrische schok, wel degelijk vermijden. Als geleedpotigen pijn kunnen ervaren, geldt dat ook voor de kreeften die we in kokend water gooien en de biljarden insecten die wereldwijd jaarlijks worden uitgeroeid. We gaan er inmiddels van uit dat alle dieren met hersenen dat soort ervaringen hebben.»
'Het intimiderende mannetjesaapgedrag van Donald Trump tijdens het slotdebat met Hillary Clinton in oktober 2016 heeft gewerkt.'
HUMO Zijn er emoties die alleen bij mensen voorkomen, en niet bij dieren?
DE WAAL «Een populaire theorie binnen de psychologie zegt dat er een half dozijn primaire emoties zijn. Dat zijn de emoties die mensen over de hele wereld op dezelfde manier tonen en die we gemeen hebben met dieren. Alle andere emoties zijn secundair: die hebben we cultureel ontwikkeld en delen we niet met dieren. Er zijn echter tal van emoties waarvan we denken dat ze uniek menselijk zijn, maar die dat volgens mij helemaal niet zijn. Ik denk dat we ál onze emoties delen met dieren.»
HUMO Het blijkt ook niet te kloppen dat wij over meer emoties zouden beschikken dan dieren, omdat wij er meer kunnen uitdrukken met ons zeer expressieve gezicht.
DE WAAL «Er is altijd aangenomen dat wij meer spieren in het gezicht hebben omdat we meer schakeringen van emoties moeten kunnen communiceren. Maar toen wetenschappers een jaar of vijf geleden chimpanseegezichten analyseerden, vonden ze precies dezelfde spieren als bij de mens. Wij kunnen niet meer schakeringen uitdrukken. Het is alleen omdat wij mensen zijn dat we ze zien en herkennen.
»Ook paardachtigen hebben veel expressievere gezichten dan je zou denken. Een paard heeft zeventien spierbewegingen in het gezicht, waarmee het oneindig veel combinaties kan maken, zeker in combinatie met de beweeglijke oren. Voor een sociaal dier als een paard is dat niet verwonderlijk. Knaagdieren kunnen via hun gezicht angst of plezier uitdrukken. Uit experimenten met ratten blijkt dat ze die expressies bij elkaar herkennen. Als je ratten in een hok plaatst met aan de ene kant een foto van een rat met een ontspannen gezicht en aan de andere kant een foto van een rat die net een schok heeft gehad, zullen de ratten liever aan de kant van de foto van de ontspannen rat zitten.»
'Dieren worden niet goed behandeld in de agrarische industrie. Zo kunnen we niet doorgaan, zeker niet nu ons beeld van dieren verandert.'
HUMO Je gelaatsexpressies beperken door botox in je gezicht te laten spuiten is volgens u geen goed idee.
DE WAAL «Als we met elkaar praten, spiegelen we onbewust elkaars gezichtsuitdrukkingen. Dat gebeurt niet openlijk, maar via kleine micro-uitdrukkingen. Die hebben ook een effect op ons. Als ik spreek met iemand die triest is en ik neem een triest gezicht aan, heeft dat een effect op mijn gevoelens. De andere persoon ziet mijn trieste uitdrukking, dus die begrijpt dat ik meevoel. Het schept een band. Als je je met botox hebt laten behandelen, wordt dat mechanisme onderdrukt. Je voelt met je botoxgezicht minder wat de ander voelt, omdat je het gezicht van de ander minder kunt spiegelen. En het werkt ook in de omgekeerde richting: anderen krijgen het gevoel dat je je afsluit en dat je hen zelfs op afstand houdt. Met botox zie je er misschien mooi uit, maar het heeft een nefaste invloed op je emotionele leven en je empathie.»
Martelpraktijken
HUMO Welke functie hebben emoties eigenlijk?
DE WAAL «Emoties zijn altijd actiegericht. Een emotie moet mij voorbereiden op een aangepaste actie: ontsnappen, vechten, me verbergen… Dat is de enige reden waarom emoties bestaan. Wij mensen gaan er graag prat op dat we zeer rationele wezens zijn, onder andere omdat we ons daardoor kunnen onderscheiden van andere levensvormen op aarde, maar emoties zijn ook voor ons vaak veel belangrijker dan wij beseffen. Kijk naar onze politieke keuzes: het resultaat van de verkiezingen in de Verenigde Staten en het referendum over de brexit waren duidelijk het gevolg van emotionele keuzes.»
HUMO Wat betekent uw visie op dieren en emoties voor de manier waarop wij met dieren moeten omgaan?
DE WAAL «Een probleem is dat dieren in de agrarische industrie niet goed worden behandeld. Wat in stallen en slachthuizen gebeurt, lijken bijna martelpraktijken. We kunnen er niet op die manier mee doorgaan. Zeker niet als ons beeld van het dier verandert.»
HUMO U noemt zichzelf een ondogmatische vegetariër.
DE WAAL «Men moet mij niet zeggen wat ik wel of niet kan eten. Dan doe ik niet meer mee. Maar je kunt wel je vleesconsumptie verminderen en bepaalde dieren niet meer eten, en andere minder. We zouden de vleesconsumptie makkelijk met de helft kunnen verminderen. En de omstandigheden waarin dieren gehouden worden, kun je dan enorm verbeteren. Vleesvervangers worden ook steeds beter en populairder. En misschien kunnen we in de toekomst kunstmatig vlees produceren, waar geen dier meer aan te pas komt.
»Zolang dat toekomstmuziek blijft, zou er meer transparantie moeten komen. Boerderijen zouden inzage moeten geven in wat er achter hun muren gebeurt. Verpakt vlees in de supermarkt zou voorzien kunnen worden van een scancode waarmee we via onze smartphone beelden te zien krijgen, gemaakt door een onafhankelijk orgaan, van de omstandigheden waarin het dier werd gekweekt. We kunnen die beelden dan zelf beoordelen, en via ons koopgedrag de sector bijsturen.»
'Met botox zie je er misschien mooi uit, maar het heeft een nefaste invloed op je emotionele leven en je empathie'
HUMO Wat met de dieren in dierentuinen, en de vele dieren die als huisdier worden gehouden?
DE WAAL «Ik ben ervan overtuigd dat het een goede zaak is dat mensen in contact komen met dieren, via huisdieren, of door een bezoek aan een zoo of een natuurreservaat. We zijn steeds meer van de natuur vervreemd geraakt. Contact met dieren kan het beeld dat stadsmensen soms van dieren hebben, bijstellen en hen eraan herinneren hoe ze écht zijn, en wat ze allemaal moeten doen om te overleven.»
HUMO Ook een heikel punt zijn proeven met dieren.
DE WAAL «Bij al die experimenten moet je je afvragen hoe noodzakelijk ze zijn. Wat is gedaan uit nieuwsgierigheid, en wat om bepaalde problemen op te lossen? Apen worden bijvoorbeeld gebruikt om medicijnen tegen ebola uit te testen. Dan moet je de afweging maken. De trend is wel om steeds minder met apen in individuele kooien te werken en meer met sociale groepen. Zo hebben de apen een beter leven, want het zijn heel sociale dieren. Maar het is soms moeilijk om te zeggen dat je geen biomedisch onderzoek mag doen, want zo gauw je een ziekenhuis binnenloopt, maak je gebruik van veel van dat soort onderzoek.
»We moeten er ook voor zorgen dat apen waarmee men heeft gewerkt, een mooie oude dag krijgen. Ik zit bijvoorbeeld in het bestuur van ChimpHaven in Louisiana, de grootste instelling ter wereld voor chimpansees op rust. Ze leven er tot hun dood op enkele beboste eilanden. Dichter bij een natuurlijke habitat kun je niet komen. Een opvang als ChimpHaven zou de norm moeten zijn.»
HUMO Wat moeten we vooral onthouden uit uw boek? Dat we veel dichter bij de dieren staan dan we zelf erkennen?
DE WAAL «Wij zijn meer dier dan we denken. Dat is een interessante boodschap voor de filosofen, antropologen, psychologen en andere wetenschappers die zich met de mens bezighouden en altijd doen alsof wij iets heel bijzonders zijn. Voor primatologen blijft de mens in de eerste plaats een primaat. Dat heeft ook gevolgen voor de manier waarop we tegen dieren aankijken: in het licht van al die nieuwe inzichten zouden wij best wat meer respect voor hen mogen hebben dan we nu tonen. En mensapen zijn heel anders dan wij, maar ook weer erg vergelijkbaar met ons. Ze houden ons een soort spiegel voor, en het kan geen kwaad om af en toe in die spiegel te kijken.»
